رسانه ها به دروازه بانی اخلاقی خبر نیاز دارند

روزنامه نگاری نیز همچون بسیاری از مشاغل دیگر در فرآیند ارایه خدمت مصون از آسیب نیست. گونه های متفاوت محتوا همچون خبر و غیر آن هر از گاه به دلایل مختلف مورد دستکاری دکتر حسن بشیرقرار می گیرد و آنگاه به مخاطب ارایه می شود.حال آنکه شیوه انتقال پیام با عناصر اخلاق اجتماعی و اموزه های دینی ما گره خورده است.گفت و گوی ما با دکتر حسن بشیر ؛ عضو هیئت علمی دانشگاه و استاد ارتباطات بین الملل با در نظر گرفتن این مهم به بررسی جایگاه اخلاق در انتقال خبر و پیام اختصاص یافته است که تقدیم حضورتان می شود:

* آقای دکتر، مرز بین رعایت اخلاق و ارایه اخبار کجاست؟ آیا تعیین محدوده برای اخلاق در اخبار با مطالب غیر خبری و تحلیل ها متفاوت است ؟

** اخلاق خبری، و یا به عبارت مناسبتر اخلاق خبرنگاری یا اخلاق ژورنالیستی، نقطه تلاقی علم اخلاق و عمل خبرنگاری یعنی تهیه خبر است. اخلاق مزبور در دو بعد می تواند مورد بررسی قرار گیرد؛ ابتدا از بعد اخلاق محض یا اخلاق عقلی یا اخلاق به معنای فلسفی آن که در علم اخلاق مورد مطالعه قرار می گیرد که به انگلیسی (Moral) گفته می شود. دوم، اخلاق قراردادی یا (Ethics) که شامل کلیه قراردادهای اجتماعی در حوزهای مختلف زندگی از جمله خبر است. به عبارت دیگر، برخی از موارد اخلاقی، رویکرد عقلانی، انسانی و جهانی دارد که خوبی و بدی آنها بدون قراردادهای خاص اجتماعی، توسط انسان شناخته یا تشخیص داده می شوند، و برخی از موارد اخلاق قراردادی است که خوبی و بدی آنها بر مبنای قراردادهای اجتماعی تعیین می شود. در حوزه نخست می توانیم به مصادیقی همچون دروغ ، تهمت و غیره اشاره کنیم و در حوزه دوم نیز کلیه مواردی که مثلاً درباره مقررات رانندگی و غیره است و در حوزه خبری، مثلاً خطوط قرمزی که از نظر مسایل امنیتی، سیاسی و غیره تعیین می شوند وخبرنگار و یا رسانه موظف است این موارد را رعایت کند مطمح نظر قرار می گیرند.


* آقای دکتر، مرز بین رعایت اخلاق و ارایه اخبار کجاست؟ آیا تعیین محدوده برای اخلاق در اخبار با مطالب غیر خبری و تحلیل ها متفاوت است ؟

** اخلاق خبری، و یا به عبارت مناسبتر اخلاق خبرنگاری یا اخلاق ژورنالیستی، نقطه تلاقی علم اخلاق و عمل خبرنگاری یعنی تهیه خبر است. اخلاق مزبور در دو بعد می تواند مورد بررسی قرار گیرد؛ ابتدا از بعد اخلاق محض یا اخلاق عقلی یا اخلاق به معنای فلسفی آن که در علم اخلاق مورد مطالعه قرار می گیرد که به انگلیسی (Moral) گفته می شود. دوم، اخلاق قراردادی یا (Ethics) که شامل کلیه قراردادهای اجتماعی در حوزهای مختلف زندگی از جمله خبر است. به عبارت دیگر، برخی از موارد اخلاقی، رویکرد عقلانی، انسانی و جهانی دارد که خوبی و بدی آنها بدون قراردادهای خاص اجتماعی، توسط انسان شناخته یا تشخیص داده می شوند، و برخی از موارد اخلاق قراردادی است که خوبی و بدی آنها بر مبنای قراردادهای اجتماعی تعیین می شود. در حوزه نخست می توانیم به مصادیقی همچون دروغ ، تهمت و غیره اشاره کنیم و در حوزه دوم نیز کلیه مواردی که مثلاً درباره مقررات رانندگی و غیره است و در حوزه خبری، مثلاً خطوط قرمزی که از نظر مسایل امنیتی، سیاسی و غیره تعیین می شوند وخبرنگار و یا رسانه موظف است این موارد را رعایت کند مطمح نظر قرار می گیرند.

بنابراین خبر نیز همچون هر مساله اجتماعی دیگر که با انسان ها مرتبط می شود و نوعی از پیام را منتقل می کند که این پیام می تواند، از حادثه طبیعی تا مسایل فردی، ملی، بین المللی، جهانی، و اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، دینی و غیره باشد، باید موضوع بحث علم اخلاق چه به معنای اخلاق عقلی و چه اخلاق قراردادی به معنای مقررات اجتماعی قرار گیرد. خبر از منظرهای دیگر نیز می تواند حایز اهمیت باشد. خبر، انتقال پیام خاصی است که دارای یک بار ارزشی از جنبه های صحت، دقت، فراگیری، سوگیری، و غیره باشد. این مسایل همه، از موضوعات مهمی است که جامعه انسانی به آنها حساس می باشد. از طرف دیگر خبر می تواند مسایل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، دینی و اقتصادی را نیز در بر داشته باشد. این مسایل به شدت به جوامع مختلف و شیوه بازنمایی ها مرتبط است. خبری که در هر زمینه منعکس      می شود، می تواند بخشی از جامعه را به دیگران معرفی نماید. بنابراین هر گونه اختلال در شیوه معرفی، می تواند از جنبه های اخلاقی و علاوه بر آن از جنبه های دیگر حقوقی مورد توجه واقع شود.

به همین دلیل است که ما برای اخلاق خبر و اخلاق خبرنگاری، مواد اخلاقی و مقررات زیادی در سطح جهان داریم که بخشی از آنها با همدیگر همپوشانی داشته و مورد قبول همه جوامع انسانی است و برخی بر مبنای مقررات وضوابط داخلی هر کشور تدوین می شوند و از این جهت گاهی تفاوت های مبنایی نیز با همدیگر پیدا می کنند. به هر حال خبر به دلایلی که گفته شد، به شدت با موضوع اخلاق مرتبط است و این اخلاق اصولاً بیش از اصل محتوا، گاهی می تواند تعیین کننده تولید و نشر خبر باشد. چه بسا اخباری که به دلیل اینکه از نظر اخلاقی می توانند مشکلاتی را به وجود آورند، به هیچ عنوان منتشر نمی شوند.

* در شرایطی که عده ای می گویند اخلاق مفهومی نسبی است آیا صحبت از اخلاق در رسانه های ما مشخص مفهومی دارد یا خیر؟

** اینکه گفته می شود اخلاق نسبی است، غیر از اینکه کلا این مقوله نوعی از مباحث نسبیت گرایی را نیز مطرح می کند و بسیاری از این مباحث از نگاه فلسفی نیز می تواند مردود شمرده شود، خود این نسبیت نیز می تواند مشمول همین دیدگاه باشد و آن را نسبی بشمرد، یعنی فاقد اعتبار حقیقی بداند. اما بحث نسبیت در موارد قراردادی می تواند معنا پیدا کند. به عبارت دیگر، مقررات که می تواند از سیالیت خاصی نیز برخوردار باشد، می تواند از نسبیت خاصی نیز برخوردار باشد. اما این نسبیت نه در معنا و نه در حوزه اجرا است. بلکه آنچه که در این زمینه می تواند قابل قبول باشد، حوزه برداشت ها یا نگاه خاصی که برای یک حوزه اجرایی به عنوان مقررات وضع می گردد که به شدت با زمینه های مختلف اجتماعی، سیاسی، امنیتی و غیره می تواند پیوند مستقیم داشته باشد. بنابراین، گر چه برخی از مقررات به لحاظ شرایط و موقعیت خاص اجتماعی و سیاسی و غیره می توانند تغییر در زمان ها و مکان های مختلف و بالاخره به دلیل مصادیق آنها متفاوت باشند، و این موضوع می تواند نوعی از نسبیت به معنای تغییر در شیوه اجرا، یا تعیین مصادیق و غیره باشد، اما درباره اصول اخلاقی که منشاء عقلانی و انسانی و در مواردی شرعی نیز باشند، این مساله قابل سیالیت به معنای نسبیت نیست. البته باید به این مساله اشاره کرد که حتی در ابعاد اخلاق عقلانی و انسانی نیز می توان در عنوان مصادیق یا مصداق، تفسیرهای گوناگونی را ارایه داد که این مساله نیز به عنوان نسبیت در اصل اخلاقی نیست، بلکه این سیالیت و نسبیت در بعد تطبیقی آن می تواند معنا داشته باشد. بنابراین، اخلاق خبری یا خبرنگاری نیز می تواند تابعی از این مسایل باشد.

*برخی از روزنامه نگاران حب و بغض های شخصی و یا نگرشها و پیش زمینه های قبلی خود را در ارایه مطالب دخالت می دهند .برای پاک کردن چهره روزنامه ها از این مقوله چه باید کرد؟

** یکی از کارهای مهم مسوولان خبری و بالا نشین های هرم سازمان خبری، دروازه بانی خبر است. متاسفانه این گونه تصور می شود که این دروازه بانی همیشه باید با نوعی سانسور و فیلترینگ همراه باشد و مسایل مخصوصی که عمدتاً جنبه سیاسی و اجتماعی داشته باشند مد نظر قرار گیرند. در حالیکه مساله دروازه بانی باید به حوزه های اخلاقی نیز کشانده شود. به عبارت دیگر، دروازه بانی خبر، اگر در برخی از موارد به لحاظ امنیتی و یا مصالح ملی می تواند از عقلانیت اجرایی برخوردار باشد، این عقلانیت اجرایی بیش از آنکه به مسایل مزبور کشیده شود باید در حوزه اخلاق فردی، اخلاق عمومی، اخلاق ملی و اخلاق بین المللی نیز سرایت کند. در اینجاست که ما نیازمند نوعی از آموزش و حتی نظریه پردازی جدید در بعد دروازه بانی خبر هستیم. این دروازه بانی باید شیوه های اخلاقی را بیش از منافع  فردی، گروهی یا حزبی و امثالهم را مورد توجه قرار دهد. دروازه بانی اخلاقی خبر، تزکیه دهنده خبر، خبرنگار و جامعه خبری است. در این دروازه بانی، اخلاق انسانی، اخلاق عقلانی و اخلاق شرعی باید ملاک قرار گیرند تا ساختار خبر از دروغ، تهمت، بزرگنمایی، سیاه نمایی، و غیره به دور باشد. در اینجاست که سازمان خبری باید شیوه های آموزشی جدیدی را در این زمینه به کار ببرد که نه تنها خبرنگار، بلکه شیوه خبری را تعدیل نماید و اصول جدیدی در این زمینه طراحی و اعمال شود.

** ما هنوز یک نظام جامع مطبوعاتی نداریم. یعنی منشوری نداریم که بایدها و نبایدها و خطوط قرمز در آن مشخص شده باشد و در واقع رسانه ها از این خلاء رنج می برند .تا تعیین چنین منشوری رسانه ها چه باید بکنند؟

** اصلا اینطور نیست. بسیاری از بایدها و نبایدها هم در اصول اسلامی، پیام ها و فرمایشات حضرت امام (ص)، پیام ها و فرمایشات مقام معظم رهبری، قانون اساسی، قوانین مصوب در حوزه های مختلف و بالاخره آیین نامه ها و دستور العمل ها و مصوبات جلسات مرتبط به مسایل خبری وجود داشته و بسیاری از آنها روشن می باشند. آنچه که به عنوان مشکل در این زمینه مطرح می شود، گفتمان قدرتی است که می تواند، علیرغم این همه موارد، مسایلی را به عنوان خبر و گزارش خبری و امثالهم تحمیل نماید و خود را به هر وسیله از اجرای قانون و مقررات رها سازد. بدیهی است نحوه تعیین مصادیق و تفسیر مصادیق نیز معضل دیگری است که به لحاظ سیالیت طرح خبر و امکان تفسیرهای مختلف از آن، بعضا نمی توان شیوه اجرای قانون در موارد خلاف را تعیین نمود یا با اشتباه، اغماض و یا افراط گری مواجه شد.

* رابطه مصلحت و اقتضا با اخلاق روزنامه نگاری چگونه رابطه ای است؟

** بالاترین مصلحت در شرایط کنونی حفظ، حمایت و حراست از نظام اسلامی است. این نظام که در ساختار جمهوری اسلامی و زیر نظر ولی فقیه تجلی یافته است، محصول قرنها فداکاری علما، شهدا، مسلمانان، شیعیان، و پیروان اسلام ناب محمدی (ص) است. این دستاورد بزرگ تاریخ اسلام، باید در بالاترین وجه آن حراست شود. خبر که اکنون، مهمترین پیام رسانه هاست، باید علاوه بر اینکه از اخلاق عقلانی، مقررات و ضوابط خاص اجتماعی و سیاسی برخوردار باشد، باید به مصالح اسلامی، مصالح ملی و مصالح امت اسلامی نیز توجه داشته باشد. امروزه خبر، در معرض امتحان بزرگی است که خبرنگار و دست اندرکاران خبری به عنوان مجریان و دست اندرکاران آن بیشترین مسوولیت اجتماعی و دینی را در خصوص آن عهده دار می باشند. شاید بتوان گفت که تشخیص موقعیت و شرایط گاهی می تواند با ابهاماتی روبرو شود، اما بصیرت، به ویژه بصیرت اسلامی که منافع اسلام، امت اسلامی و نظام جمهوری اسلامی به عنوان مرکز ثقل و محور اساسی تحقق اسلام محمدی (ص) را نصب العین قرار می دهد، می تواند بهترین راهگشا در این زمینه باشد